Lecsion iti Fisica a Mausar ti Pagsasao nga Iloco

Joel B. Manuel

(padasec man ti mangaramid iti maysa a lecsion iti Fisica a cas panangipakita a cabaelan ti naintelectuaan nga Iloco ti agtacder cas lenguaje a pangisuro iti daytoy.Tangay masapul a mairuam dagiti balicas nga usarentayo ditoy, iccac ida iti caipapanan iti Ingles)


ARANGCADA (Acceleration)

Basaen dagitoy:

Colas: Gayyem, Pedro, mayat met ti arangcada daytoy jeepmo? Apayen. Inan-
anom ket nagbuttuog idi?
Pedro: Ay ket incadackelko ti makinana, a pari.
Colas: Di cad nafuerza itan, pari?
Pedro: Wen, a. Limmag-an pay ti cahanan.


Berting: Aglumbata, Casinsin Doro. Awan, atiwen toy motorco ta motormo.
Doro: Siut! Maysa a kilometro?
Berting: Wen. Uray parigudaanca iti sangagasut a metro.
Doro: Ho! Apay, nalaing ti arangcada dayta motormo?
Berting: Wen, a.


Atty. Ulaw: Baro daytoy cotsem, a paniero.
Atty: Buhaw: Baro, paniero. Magustuac ngarud ti arangcadana. Apagpayatmo iti
siliniadorna, insiweten. Daydi immuna a cotsec, nakabaybayag nga alaenna ti

buelona. Daytoy ita, sigud nga umsiag.
Atty Ulaw: Gumatangac coma met ti baro, paniero ngem ala yan-anusco lattan a diay
dati. Uray ta mayat pay met la ti arangcadana.


Coach Julio: Castoy ti secreto daytoy ubbing. Linlinayenyo ti tumaray no un-unana.
Inton addacayon iti asideg ti finish line, biglaenyo ti umarangcada.
Atleta 1: Casta met amin ti pamanunotanmi, coach.
Coach Julio: Wen, a ngem no cas pagarigan, agab-abaycayon iti cabalubalmo, ket iti
udina, napigpigsa ti arangcadam, maarusmo isuna.


Arangcada? Ania daytoy?

Nalabit nacabuybuyacayon cadagiti palumba. Cas pagarigan dua nga agbalbalubal para iti campeonato iti lumba ti agab-abaydan nga agtartaray. Asidegen ti finish line. Nupay casta agab-abayda latta ket awan ti umun-una wenno mamaudi kadacuada. Mabalin a pudno ti maysa cadagitoy nga observasion:

1. Agpadpadada iti cadakkel ti ascaw, agpadpadada met iti capaspas ti panagascawda a dua.
2. Mabalin a napaspaspas ti panagascaw ti maysa ngem babbassit ti ascawna.

Ngarud iti man ania cadagitoy a caso, awan ti maarus cadacuada a dua.

Ngem ne idi bumayag, makitatay lattan nga umun-unan ti maysa ket maarasusen ti cabalubalna.

Ania ti macagapu iti daytoy?

Mabalin a cunam a daddadackelen ti ascaw ti umun-una no idasigmo iti mamaudi. Wenno mabalin nga agpadada ngem napaspaspasen ti panagascawna. Iti casta no pagdasigentayo ti distansia a mataray ti umun-una iti unos ti maysa a segundo, makitatayo nga amang a dacdackelen daytoy. Dacdackel ngarud ti velosidad wenno napaspaspas ti maysa. Casano itan a nagbalin a napaspaspas ti maysa?

Tapno malabsanna ti cabalubalna, nasken a nayonanna ti paspasna. Dua ti pagpilianna, mabalin nga icadackelna ti umascaw wenno ipaspasna ti umascaw. No icadakkelna ti umascaw pumaspas isuna. Tapno lalo a maadaywanna, idacdackelna manen ti umascaw. Inut-inut a sinegundo, adda mainayon a distansia a maganansiana ket ngarud manayonan ti paspasna iti por segundo.

Main-inut a maurnong daytoy a mainaynayon a paspas ket agingga a makitatayon ti dumacdackel a gidiatda. Daytoy panagganansia wenno in-inut a pannacanayon ti paspas ti maysa nga agtartaray a banag ti macuna nga arangcada iti Iloco wenno acceleration iti Ingles.

Kitaentayo man ti caso ti maysa nga agan-andaren ngem nacasardeng pay laeng a cotse. Ita, adda cadi velosidad daytoy nacasardeng a cotse?

Awan, mabalin a cunatayo. Nupay casta, mabalintayo a cunaen a gapu ta aglabas met ti sinegundo a nacasardeng ti cotse, addaan daytoy iti elemento iti tiempo(daricmat)
Manipud iti formulaetayo iti baba. Cas pagarigan 3 a segundo ti napalabasen, mabalin a contarentayo ti velosidad ti nacasardeng a sasacayan babaen iti:

v = D/t = 0 m / 3 s = 0 m/s

Daytoy ti mangpanecnec cadatayo a ti nacasardeng a sasacayan ket addan iti velosidad nupay 0 m/s ti valorna dayta a cantidad.

Ita, inpacaten ti drayber ti low gear ti cotse ket naggunayen daytoy. Cas pagarigan calpasan ti maysa a segundo, addaanen daytoy iti velosidad a 0.5 m/s. Mano ti nainayon a paspas ti cotse iti umuna a segundo?

0.5 m/s – 0 m/s = 0.5 m/s

Calpasan ti umuna a segundo, agpaspasen ti cotse iti 0.5 m/s. Ita, mapalabas manen ti maysa a segundo, alaentayo manen ti paspasna ket matacuatantayo cas pagarigan a 1 m/s gayamen. Gapu ta duan a segundo ti napalabas, manon a m/s ti nainayon iti paspasna sipud pay nagrubbuat?

1 m/s – 0 m/s = 1 m/s

Calpasan ti maicadua a segundo, agpaspasen ti cotse iti 1 m/s. Mapalabas manen ti maysa a segundo, matacuatantayon a 1.5 m/s ti paspasna. Gapu ta tallon a segundo ti napalabas, manon a m/s ti nainayon a paspasna sipud pay nagrubbuat?

1.5 m/s – 0 m/s = 1.5 m/s

No damagentayo ngarud ita no casano ti bitag wenno gutad ti arangcada ti cotse, natural a kitaentayo no casano ti caadu ti paspaspasanna iti sinegundo. Daytoy ti macuna a rata ti arangcadana (rate of acceleration). Ited daytoy ti formulae para iti rata ti arangcada dagiti banag a mangrugi a sisasardeng:

a = Vf / t = 1.5 m / 3 s = 0.5 m/s/s

Nabatad ditoy a ti mapagketna a paspas ket 0.5 metro/segundo iti cada segundo. Dayta ti cayat a sawen ti m/s/s a unit ti cantidad fisical.


(Addanto nayonna. Maeditto pay.)